آينده روشن - بایسته ‏های رسانه اخلاق‌گرا در آموزه‎های مهدویت،معطوف به همگرایی و تقریب مذاهب

بایسته ‏های رسانه اخلاق‌گرا در آموزه‎های مهدویت،معطوف به همگرایی و تقریب مذاهب

مقاله علمی پژوهشی بایسته‏ های رسانه اخلاق‌گرا در آموزه‎های مهدویت،معطوف به همگرایی و تقریب مذاهب نوشته روح‌الله شاکری ‎زواردهی و زهرا عواطفی می باشد.

به گزارش آینده روشن مقاله علمی پژوهشی بایسته‏ های رسانه اخلاق‌گرا در آموزه‎های مهدویت،معطوف به همگرایی و تقریب مذاهب توسط روح‌الله شاکری ‎زواردهی و زهرا عواطفی به رشته تحریر درآمده است. که خدمت علاقمندان تقدیم می گردد.

بایسته‏های رسانه اخلاق‌گرا در آموزه‎های مهدویت، معطوف به همگرایی و تقریب مذاهب
روح‌الله شاکری ‎زواردهی
زهرا عواطفی

چکیده
یکی از برترین آموزه‎های دینی که امری پذیرفته‎شده و مشترک در بین مذاهب مختلف اسلامی است، اعتقاد به مهدویت است فارغ از تفاوت‎های جزئی که ذیل این اصل بیان می‎کنند، آیا امکان بهره‎گیری از این قابلیت، از سوی اصحاب رسانه جهت تقریب مذاهب امکان‎پذیر است؟ رویکرد سلبی و ایجابی پیش‌روی رسانه، نقش اساسی در هم‌گرایی و واگرایی جامعه دارد. اتخاذ راهبردهای مناسب، جهت سرمایه‎گذاری از این پتانسیل باید در اولویت سیاست‌گذاری متصدیان رسانه قرار گیرد؛ فرصت‌یابی آن‎ها از این ظرفیت ناب و مشترک، جهت هم‌گرایی و برون‎رفت از معضلات و گسست‎های مذهبی، ضرورت برنامه‌ریزی در این زمینه را آشکارتر می‌سازد. لازمه چنین راهکاری، اقداماتی را طلب می‌کند که یکی از آن‎ها متعهد شدن متولیان رسانه به مجموعه‎ای از استانداردهای اخلاقی است که دارای مقبولیت اجتماعی و برخاسته از بطن و فرهنگ جامعه مورد نظر است. براساس چنین آموزه‎ مشترکی می‎توان در راستای همفکری و همکاری میان ادیان آسمانی، به‌ویژه مسلمانان اقدام کرد و بر طبق الگوی مدینه فاضله عصر موعود، زندگی امروز و قبل از حضور آن حضرت را سامان و نظم بخشید. پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی _ تحلیلی، هنجارهای اخلاقی رسانه را در طرح مباحث مهدویت در سه محور اخلاقی: رویکردها، روش‌ها و تبیین و پردازش، معطوف به همگرایی مذهبی دنبال کند تا زمینه‎های انسجام و وفاق ملی که مقدمه زمینه‎سازی ظهور است را فراهم کند.
واژگان کلیدی
بایسته‏های اخلاقی، رسانه اخلاق‌گرا، آموزه‏های مهدوی، فریقین، همگرایی مذهبی.
طرح مسئله
امروزه رسانه‌ها در جهان کارکرد‌های مختلفی را برعهده دارند؛ جامعه‎پذیری سیاسی، تعمیق همبستگی و وحدت اجتماعی، نمونه‎ای از حجم گسترده خدمات رسانه‌ای است. متصدیان رسانه از این ظرفیت موجود می‎توانند نسبت به همگون‎سازی و جهت‌دهی به افکار عمومی در بالاترین سطح ممکن اقدامات مناسبی داشته باشند. ماهیت رسانه متشکل از سه رکن اساسی، فرستنده پیام، خود پیام، و گیرنده پیام است. پیامی که در این‌جا مورد بررسی قرار خواهد گرفت منوط به آموزه‎های موعودباوری است که امری مشترک و در عین‎حال پذیرفته‌شده در میان ادیان ابراهیمی و غیر ابراهیمی است؛ شیعه و سنت، دو گروه بزرگ اسلامی به‌عنوان جزئی از مخاطبین، به این باور و نقش تأثیرگذار آن اعتراف و در منابع حدیثی و تاریخی و دیگر منابع بدان توجه کرده‌اند. (الهی‎نژاد، 1395: 11؛ شاکری زواردهی، 1393: 124) رسانه ملی متعلق به طیف‎های وسیع قومی، نژادی، زبانی و مذهبی است. هنر رسانه پوشش تمامی این گوناگونی موجود در جامعه است به گونه‌ای که از وضعیت موجود، وضعیت مطلوب را ترسیم کند. لذا برای چنین عملکرد مهمی می‎طلبد که متصدیان رسانه ملزم به یک مجموعه قواعد و استانداردهای اخلاقی باشند. آنها در سایه‌ی این هنجارهای اخلاقی، می‎توانند در طرح و ارائه هرگونه پیامی از جمله آموزه‎های مهدوی، که امری مشترک بین مذهبی است موفق عمل کنند. ردپای عام این مباحث در بیرون از مرزهای اسلامی، به قرن‎های پانزدهم و شانزدهم میلادی، همزمان با پیدایش مطبوعات بر می‎گردد؛ در جهان اسلام به سختی می‎توان پیشینه‎ای مدون در این رابطه یافت هرچند افرادی چون مقیس(1980)، ر. ن. صدیقی(1991) و ا. صدیقی(1993) سهمی کوچک در پایه‌گذاری این امر داشتند. (شیخ، 1375، 22-21) و در ایران به طور جدی اولین اقدام عملی در سال 1375 از سوی مرکز تحقیقات رسانه‌ای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد. (ببران و همکاران، 1394: ش4، 11) آن‌چه که حائز اهمیت است پیشینه خاص این مسئله یعنی رابطه آموزه‎های مهدوی و رسانه است. از نگاه درون‎دینی، طی دهه‌های گذشته کتاب‎ها، پایان‎نامه‎ها و مقالاتی در این زمینه به رشته تحریر در آمده است. همچنین همایش‎هایی برگزار گردید که بازتاب آن در نشر صدها مقاله نقش داشت. مهم‌ترین همایشی که می‎توان از آن نام برد: هفتمین همایش بین‎المللی دکترین مهدویت با عنوان «رسانه، جامعه و حکومت زمینه‌ساز، راهبردها و راهکارها» است که این مسئله را از جهات مختلف مورد کنکاش قرار داد. کتاب «رسانه و زمینه‌سازی ظهور» در دو مجلد تألیف حسین عصاریان‌نژاد و مهدی رضائیان، «رسانه و آموزه مهدویت» نوشته امیر محسن عرفان نمونه‌ای از این‎هاست. سنخ پیام مطرح شده که مربوط به طرح مباحث مهدویت است را سه محور اساسی دنبال خواهیم کرد: 1. رویکردهای اخلاقی ارائه پیام مهدوی؛ که ذیل این عنوان ما به سه رویکرد: تربیت اجتماعی، تربیت اخلاقی و تقویت بُعد انگیزشی توجه داده‎ایم. 2. روش‎های اخلاقی ارائه پیام مهدوی: که تحت این عنوان به: روش به کارگیری اندیشمندان فریقین، توجه به فعال نشدن گسست‌های مذهبی، استفاده از زبان دعا و طرح آموزه‌های مهدوی در قالب تصویر، پرداخته شده است. 3. الزامات اخلاقی پردازش مسئله‌ای پیام مهدوی: در این بخش ما به مجموعه‌ای از شاخصه و کدهای اخلاقی ناظر به تقریب مذاهب اشاره کرده که متصدیان رسانه با متعهد شدن به این بایسته‎های اخلاقی، درجهت پیشبرد این مهم و ایجاد همگرایی می‎توانند نقش سرنوشت‌سازی داشته باشند. ضرورت چنین هم‌گرایی و ممانعت از ایجاد گسست‌های مذهبی که آبشخور مناسبی برای سلطه رسانه‌های غربی است، اقتضا می‎کند که نسبت به این رسالت مهم، در پرتو موازین اخلاقی و تعهد به آن‎ها کوشا باشند. افزون بر این‌که خط‌مشی 16 ماده از 65 ماده قانون، صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به قدرت ملی مربوط است؛ ذیل ماده هشت این قانون، حرکت در جهت وحدت، الفت و انسجام ملی که از ارکان قدرت ملی است را خواستار شده است. یا در ماده 41 به صراحت دعوت به وحدت می‎کند و خواهان تقریب و تحکیم روابط برادری بین همه مذاهب و فرق اسلامی در سطح کشور شده است. (ببران و همکاران، 1394: ش4، 82-81) مسئله این مقاله توجه و تمرکز بر کارکردهای رسانه‌ای مهدویت آن هم با تأکید بر همگرایی مذاهب اسلامی به ویژه فریقین شیعه و سنی است. توجه به عناصر مشترک در مهدویت و انعکاس پیام عدالت‎خواهانه و صلح‎جویانه بر اساس اهداف مشترک اسلامی مبتنی بر قرآن و سنت می‎تواند دیدگاه‎های فریقین را در این عقیده اسلامی به هم نزدیگ و به جای تفرقه و گسست و واگرایی مذهبی به همدلی و توافق و تلاش برای زمینه‎سازی ظهور بیانجامد.
این مقاله الزامات و عناصر اخلاقی رسانه در این مهم را به تحلیل و تبیین خواهد پرداخت.
مفهوم‎شناسی
رسانه
«رسانه» به کسر (را) به معنای ابزار و وسیله است. (دهخدا، 1377: ج8، 12024) این واژه ترجمه کلمه «media» جمع واژه «medium» است که از لغت «medios»گرفته شده است و آن، عاملی است که ارتباط میان پیام‎رسان و گیرندگان را به سهولت میسر می‎سازد. با توجه به این تعریف، «رسانه» عامل ارتباطی بین فرستنده و گیرنده پیام است. (محمد میرتبار، 1391: 15؛ ساروخانی، 1385: 3) این اصطلاح، واژه جدیدی است که در سال 1979 در کتاب «قدرت روشنفکری در فرانسه» پدیدآمد. (مک لوهان، 1377: 379) نقش واسطه‎ای رسانه، به فرستنده پیام این فرصت را می‏دهد که معنا و مفهوم مورد نظر خود را به گیرنده منتقل کند. (امیرتیموری، 1377: 16؛ اینگلیس، 1377: 37؛ ژان کازنوو، 1387: 16-10) امروزه رسانه و یا وسایل ارتباط جمعی، گستره وسیعی را شامل می‎شود و مانند گذشته منحصر در تلویزیون، رادیو و مکتوبات نیست بلکه ماهواره، اینترنت، سینما، تئاتر، فیلم، عکس و هرچه که ماهیت خبری داشته باشد را شامل می‎گردد. به طور کلی رسانه را می‎توان در دو گروه مکتوب و غیر مکتوب تقسیم کرد. رسانه‎های مکتوب همچون: خط، کتاب، مطبوعات، نقاشی، عکس و... و رسانه‎های غیر مکتوب نیز به چهار شاخه دیداری، شنیداری، دیداری _ شنیداری و کانال‎های ارتباطی قابل تقسیم است. (کاویانی، 1386: 51) شاخصه بارز رسانه ماهیت دو وجهی بودن آن است؛ رسانه همان‎گونه که می‎تواند در خدمت رشد و شکوفایی دینی و فرهنگی یک جامعه قرار بگیرد، در تخریب و تضعیف یک جامعه نیز می‎تواند دخیل باشد. (فولادوند، 1391: ش118، 27؛ حسن بیگی و محمدی، 1389: ش40، 79) در دنیای کنونی رسالت رسانه‎ها اعم از مکتوب و غیر مکتوب، انتقال محتوا نیست بلکه نوعی نگرش و ارتباط اجتماعی را به طور ضمنی القا می‎کند. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 328) آرتور آسا برگر در کتاب روش‎های تحلیل رسانه‌ها این‌چنین می‎گوید:
آثار منتشر شده توسسط وسایل ارتباط جمعی را نمی‎توان فقط انتقال‌دهنده ایدئولوژی خاصی دانست که مردم را اقناع کرده و نظریه‎های خاصی را به آن‎ها تلقین می‎کند؛ زیرا رسانه‎ها، که ابزار ناآگاهانه سلطه هژمونتیک هستند، تأثیر به مراتب گسترده‎تر و ژرف‎تر از این دارند و اساس عقیده مردم درباره خودشان و جهان، و به عبارتی جهان‌بینی آن‎ها را شکل می‎دهد. (آسابرگر، 1387: 89)
رسانه دارای کارکردهای متفاوتی است که هر کس با توجه به نگاهی که به این فضا دارد کارکردهایی را برای آن قائل است و به طور کلی سه کارکرد اصلی نقطه اشتراک تمام آنهاست: 1. اطلاع‌رسانی؛ 2. آموزش؛ 3. سرگرمی. (معتمدنژاد، 1394: 385؛ بورقانی فراهانی و رضایی، 1394: ش16، 118) البته نظارت بر محیط، همبستگی اجتماعی، انتقال مفاهیم ارزشی از یک نسل به نسل دیگر از دیگر کارکردهای رسانه است که می‎توان هریک را ذیل تقسیم‎بندی اول قرار داد. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 266-265) با توجه به چنین کارکردی برای رسانه ما در دو کارکرد اطلاع‎رسانی و آموزش همنوا هستیم به این معنی که باید مهدویت و آموزه ظهور را به روش صحیح و مبتنی بر اتحاد فریقین و اهداف اسلامی به مخاطبان اطلاع و در بعد آموزش مهدویت نیز به این سمت حرکت کنیم از این جهت کارکردهای رسانه به جهت ابعاد سیاسی، اجتماعی و مذهبی بسیار مهم و اساسی است و بی‎توجهی به آن ثمرات نامبارکی را به همراه خواهد داشت.
رسانه اخلاق‌گرا
اخلاق کاربردی بخشی از اخلاق هنجاری است که دارای حوزه‎های متعددی است. اخلاق حرفه‎ایی یکی از مهم‎ترین حیطه‎های اخلاق کاربردی است که عبارت است از: مجموعه استانداردها و قواعدی که بر نحوه رفتار تمام اعضای یک حرفه اعمال می‎شود. جغرافیای اخلاق رسانه به اعتباری ناظر به این حیطه است. که عبارت است از: مجموعه قواعد و کدهای اخلاقی ناظر به رفتارهای ناشی از ماهیت رسانه‎ها یا اقدامات دست‎اندرکاران آنها در حوزه ارائه مفاهیم و اخبار. (بورقانی فراهانی و رضایی، 1394: ش16، 85) اخلاق رسانه معرفی چارچوب نظری است که صاحبان رسانه‎ها ملزم به رعایت آن هستند. اخلاق رسانه اگرچه تابع اصول و قواعد کلی و جهان‎شمول است، به سبب نضج گرفتن آن از مجموعه ارزش‎های درون دینی و فرهنگی، متفاوت از جامعه دیگر می‎باشد. (فولادی، 1389: ش3، 123) از این‎رو تدوین اصول کلی اخلاق رسانه‎ای به سادگی تدوین قواعد کلی حقوق رسانه‎ها نیست. (بورقانی فراهانی و رضایی، 1394: ش16، 110) طبیعی است که کدهای اخلاقی منتج شده در نظام اسلامی، از منابع اصیل دینی است و بر مبنای اندیشه دینی شکل خواهد گرفت. (فولادوند، 1391: ش118، 37) ملزم ساختن اصحاب رسانه به رعایت ضوابط، معیارها و اصول اخلاقی، منجر به جهت‎دهی این سازمان در مسیر واقعی است. بازتاب چنین امری، در سطح جامعه اعتمادآفرین است چراکه با توجه به اهمیت و نقش الگویی رسانه و پایبندی متولیان آن به اصول اخلاقی، باعث افزایش اعتماد در سطح جامعه می‎شود. (حیدری کتایونچه، 1392: ش47، 125) نظریه‎های گوناگون هنجاری برای دعوت به التزام رسانه در مقام کنشگر اخلاقی مطرح است که برخاسته از ارزش‎ها و هنجارهای درون جامعه است. (خانیکی، 1381: ش1، 81) قطعا در محیطی اسلامی این ارزش‎ها برآیند این محیط است. (فولادی، 1389: ش3، 123) از میان نظریات موجود، نظریه «مسئولیت اجتماعی» بیشترین قرابت را با فرهنگ اسلامی دارد که مبتنی بر هفت اصل است که عبارت است از: 1. رسانه‏ها باید خود را موظف به پذیرش و عمل به برخی تعهدات و وظایف بدانند؛ 2. برای عمل به این تعهدات، باید خود را متوجه معیارهای حرفه‎ای چون حقیقت، صحت، عینیت و توازن بکنند؛ 3. با پذیرش تعهدات و الزامات، به نوعی خود انضباطی حرفه‎ای در چارچوب قوانین بپردازند؛ 4. تا حد ممکن از آن‌چه به جنایت، خشونت و بی نظمی در کشور و یا هتک حرمت گروهای اقلیت می‎گردد پرهیز کنند؛ 5. رسانه باید بازگوکننده تنوع اندیشه‎ها در جامعه باشد؛ 6. جامعه و مخاطبان حق دارند بر اساس تعهدات و مسئولیت‎های اجتماعی رسانه، خواستار رعایت حرفه‎ای در فعالیت‎های رسانه‎ای باشند؛ 7. پاسخگویی اصحاب رسانه در برابر جامعه. (خانیکی، 1381: ش1، 83-82) به طور کلی می‎توان گفت مدافعان این نظریه معتقدند که تحقق این نظریه باعث می‎شود که بین سه اصل ناسازگار آزادی فردی، آزادی رسانه‎ و تعهد رسانه‎ها در برابر جامعه، نوعی سازگاری ایجاد گردد. (معتمدنژاد، 1386: 281) بر اساس چنین رویکردی اخلاقی، رسانه دینی مطلوب باید از گسست مذهبی جلوگیری کند و بتواند فریقین را بر سر یک سفره برای رسیدن به اهداف مشترک هم داستان کند. بر این اساس رسانه جمهوری اسلامی بر اساس مبانی و اهداف عالیه نظام مقدس باید مقتضیات اخلاق رسانه‎ای را در ترسیم و ترویج آموزه مهدویت به درستی مراعات کند تا بتوان ضمن تبلیغ مهدویت از تفرقه‎گرایی و دامن زدن به آن پرهیز شود. این آموزه اثربخش اگر از منظر هنری و رسانه‎ای مورد توجه قرار نگیرد چالش‎ها و آسیب‎های اخلاقی و عقیدتی را به همراه خواهد داشت که نتیجه‎اش تفرقه و دوری مذاهب اسلامی خواهد شد. بر این اساس رسانه می‎تواند بر اساس ترویج و ترسیم و تبلیغ صحیح مهدویت منشاء امید و عدالت، آن‌هم بر پایه اتحاد جمعی و پیوست مذاهب گردد.
مذهب
مذهب در لغت به معنای «طریقه و روش» و در اصطلاح کلام، عبارت است از طریقه خاص در فهم مسائل اعتقادی و در اصطلاح فقهی، روش خاص استنباط احکام کلی فرعی از ظواهر کتاب و سنت را گویند. (حسینی دشتی، 1379: 253-252) به عبارتی مذهب، مجموعه خصوصیاتی است که فرد به واسطه داشتن نوع احساس و تعلقات مذهبی داراست (مؤسسه آینده روشن، 1391: 194) به طور کلی‌منظور از مذهب اسلامی، آن دسته از مکتب‎های فقهی اسلامی است که دارای نظام اجتهادی منسجم و مستند به قرآن و سنت است. (تسخیری، 1387: ش14، 22) از جمله مذاهب بزرگ اسلام، دو گروه اهل‌سنت و شیعه است که هر کدام از این دو، خود به گروه‎های کوچک‎تری تقسیم می‎شوند؛ مثلا اهل‌سنت با توجه به نگاه کلامی، به اهل حدیث، اشاعره، معتزله، ماتریدیه، و وهابیه تقسیم شده‎اند و از منظر فقهی به چهار گروه اصلی مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی. شیعه نیز به گروه‎هایی نظیر اثناعشری، اسماعیلیه و زیدیه منقسم می‎شود. نگاه اجمالی، بیانگر این است که مراد از مذهب، ناظر به دو گروه اهل‌سنت و شیعه است. برای تشخیص دقیق‎تر لازم است توضیحات بیشتری ذیل این بحث ارائه شود؛ «سنت»در لغت عبارت است از؛ طریقه، روش و طبیعت، و یا به معنای طریق پسندیده و راه مستقیم. واژه «اهل سنت» که ترکیبی از واژه «اهل» و «سنت» است، در جهان اسلام کاربست‎های متفاوت با رویکردهای گوناگونی چون اعتقادی و کلامی، روش‌شناسی، غایت‎شناسی و رویکرد اجتماعی، از این واژه قابل اتخاذ است؛ گاهی سنت‌ به معنای سنت‎گرایان است که در مقابل آن بدعت‌گذاران قرار دارد و به گروهی از مسلمانان اطلاق می‎شود که خود را تابع سنت پیامبر گرامی اسلام می‎دانند و گروهای دیگر نظیر قدریه، مرجئه، نجاریه، معتزله، خوارج و حتی شیعه را اهل بدعت می‎شمارند. (الهی‎نژاد، 1395: 20 از کتاب بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت) این برداشت را احمدبن حنبل در بخش اعتقادات ترویج و تبیین کرده است (جمعی از نویسندگان، 1388: 334) در برخی موارد اهل‌سنت در مقابل اصطلاح شیعه قرار دارد و به کسانی اطلاق می‎شود که شیعه نیستند؛ یعنی معتقدند به این‌که درباره امامت و خلافت نصی از قرآن و سنت بیان نشده است و تعیین این امر به مسلمانان واگذار شده است. این معنا بر همه گروه‎های اسلامی غیر شیعه اطلاق می‎شود. (ربانی گلپایگانی، 1377: 165)معنای دیگر این‌که اهل‌سنت، خود را اهل جماعت می‎دانند. جماعت به معنای کثرت است؛ مراد آن‎ها از این تعریف این است که گروه‎های غیر سنی اهل خروج‎اند و از جماعت مسلمانان نیستند. (موسوی بجنوردی، 1380: ج10، 474) اهل‌سنت گاهی به گروهی گفته می‏شود که در روش‎شناسی به ظواهر آیات و روایات عمل می‎کنند و هیچ ورودی به تأویل آن‏ها حتی در مورد متشابهات ندارند و درواقع قایل به تفویض هستند. (ربانی گلپایگانی، 1377: 166) حوزه مورد بررسی در این پژوهش، از میان اصطلاحات مختلف اهل‌سنت، اصطلاح دوم را شامل می‎شود؛ اهل‌سنت در برابر شیعه با رویکرد اعتقادی _ کلامی است. هرچند باتوجه به این اصطلاح، اهل‌سنت و شیعه در تقابل با یکدیگر قرار می‎گیرند، اما وجوه مشترک موجود در بین این دو مذهب، مرزهای مشترکی را سامان می‎دهد که مستعد بهره‎وری لازم است.
جایگاه رسانه و آموزه مهدویت در همگرایی و تقریب مذاهب
در رویکرد کلان باید گفت از آن‌جا که جوهره اصلی تمدن و فرهنگ عصر حاضر ترکیبی از فناوری نظام‎های ارتباطی جهانی همراه با تولید، انتقال و پردازش اطلاعات است، (اخوان زنجانی، 1388: 119)رسانه‏ها را معجزه بی‎بدیل عصر حاضر می‎دانند. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 231) رسانه اعم از تصویری و غیرتصویری از جایگاه ویژه‎ای برخوردار است طوری که بخش اجتناب‎ناپذیر زندگی بشر را تشکیل می‎دهند. (فولادوند، 1391: ش118، 28) امروزه رسانه‏ها با رصد وضعیت موجود برای رسیدن به وضعیت مطلوب و کسب اقناع جمعی نقش ویژه‎ای ایفا می‎کند. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 367) رویکرد رسانه بیشتر اقناعی است تا الزام، هرچند ماهیتی الزام‎گونه نیز دارد. (گودرزی، 1389: 64) متولیان آن با برنامه‎‎های بلند مدت و استراتژی‌های کلان در شکل‎دهی افکار عمومی، هم رویکرد ایجابی دارند و هم رویکرد سلبی. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 367)رسانه‎ها عنصری شگرف و کارآمد در همگون‎سازی و همبستگی اقوام، مذاهب و گویش‎ها و زبان‌های مختلف هستند. اصحاب رسانه از طریق تقویت مقوم‎های وحدت، در جوامع متکثر قومی _ مذهبی سعی در تقریب و پر کردن شکاف‎های موجود دارند. (رئیسی دهکردی، 1392: ش11، 107؛ سمواتی، 1383: 4-3) بنابراین یکی از مهم‏ترین کارکردهای رسانه، وفاق اجتماعی و انسجام ملی است. (ببران و همکاران، 1394: ش4، 70) از طرفی، ایجاد تعارض و تناقض فرقه‎ای موجود در بین مذاهب اسلامی که محصول دامن زدن رسانه‎های غرب و نابخردی برخی از بزرگان مذاهب است، درصدد برجسته کردن و بزرگ‌نمایی اختلافات مذهبی است. همچنین نگاه مطلق‌انگارانه به معتقدات مذهبی، موجب نهادینه شدن انگاره‎های تنگ‎نظرانه و چالش‎زا شده است. این عوامل، اعم از عوامل درونی و بیرونی تأثیر به‌سزایی در گسست‎های مذهبی در جهان اسلام داشته است که پیامد‎های ناگواری را رقم زده است. چنان‌چه مقام معظم رهبری در این رابطه می‎فرماید: «دشمنان با تبلیغات، با جنگ روانی و با تلاش‎های موذیانه گوناگون خود سعی دارند بین صفوف ملت ایران اختلاف بیندازند؛ به بهانه قومیت، مذهب و گرایش‎های منفی وحدت کلمه را از بین ببرند (سخنان مقام معظم رهبری (حفظه‌الله) در تاریخ 1/ 1/ 1386). بر همین اساس رسانه‎ها با توجه به رویکرد ایجابی خود بر مبنای سیاست‎های کلی نظام که در اصل‏های 15، 19، 41 و 45 قانون اساسی متبلور شده است، ضمن محترم شمردن تنوع و تکثر قومی _ مذهبی با اتخاذ رویکردی واقع‎گرا، در جهت هویت ملی سعی در ترمیم این شکاف و گسست‎های موجود دارند. (رئیسی‎دهکردی، 1392: ش11، 99) با توجه به اختلافات موجود میان اهل‌سنت و شیعه، در بسیاری از موضوعات دینی و مسائل اعتقادی دارای آراء و نظرات مشترک هستند این امر فرصت مناسبی در جهت هرچه نزدیک‌تر شدن این دو مذهب به یکدیگر است. (دانش، 1387: ش15، 110) گستره مورد توافق بین اهل‌سنت و شیعه گذشته از اصول عقیدتی و تشریعی، عرصه‏های اخلاقی را که پتانسیل بالایی در این همگرایی دارد، نیز شامل می‎شود. (تسخیری، 1387: 82) توضیح مطلب این‌که، مؤلفه‏های متعددی همچون: قرآن و سنت نبوی، ایمان به وحدانیت خدای متعال، نبوت و خاتمیت رسول اکرم ایمان به معاد، عدم انکار ضرورت‌های دین و اعتقاد به ارکان اسلام از جمله وجوه مشترک بین دو مذهب مذکور است. (تسخیری، 1387: ش14، 22) علاوه بر این، اصل وحدت و برابری و توجه به مصالح عالیه امت اسلامی در پرتو رفع اختلاف‎ها و محکم کردن پیوندها از دیگر اموری است که به‌عنوان پایه‎های تقریب عنوان شده‎اند. (تسخیری، 1384: ش37، 28) اعتقاد به موعودباوری و منجی که برخاسته از ضرورت نجات‌خواهی و فطرت است مشترک بین همه ادیان است. (شاکری زواردهی، 1393: 55 و 182) این مسئله به انضمام پرداختن به اصول اخلاقی، رسالت پژوهش حاضر است. البته تأکید بر مشترکات، به معنای نادیده انگاشتن تفاوت‎ها نیست؛ چرا که در عصر جهانی شدن مهدوی، هم به اشتراکات توجه می‎شود و هم به تفاوت‎ها و این در حالی است که هیچ یک را برای رسیدن دیگری از سر راه بر نمی‌دارد. (ربانی، 1388: 197) با وجود این موعودباوری، با همه همانندی و هم‎سویی بیشتر مصادیق آن در جهان، در ذات خود یکی نیست بلکه به لحاظ ماهوی، طیفی از اندیشه‎های متفاوت را تشکیل می‌دهد. (جمعی از نویسندگان، 1388: 454) گذشته از تفاوت‎های ماهوی که در این دو مذهب هم به وضوح بیان شده است (نجارزادگان، 1390: 14؛ جمعی از نویسندگان، 1388: 453-454)، خود این اعتقاد به منجی و موعود‎باوری نقطه عطف پیوند همزیستی پویا میان این دو مذهب است. براساس چنین آموزه‎ مشترکی می‎توان در راستای همفکری و همکاری میان ادیان آسمانی، به‌ویژه مسلمانان اقدام کرد و بر طبق الگوی مدینه فاضله عصر موعود، زندگی امروز و قبل از حضور آن حضرت را سامان و نظم بخشید. (کیانی، 1388: 42-41)جایگاه بی‎بدیل رسانه در همگرایی و از بین بردن گسست‎های موجود میان مذاهب و نقاط اشتراک مطرح در بین آن‎ها، ظرفیت‎های مناسبی است تا از این طریق وفاق و انسجام جامعه مورد توجه و ضرورت پرداختن به این پتانسیل‎ها دوچندان گردد.
ابعاد اخلاقی رسانه در تبیین آموزه مهدویت
همان‌طور که گفته شد اخلاق رسانه، مجموعه قواعد و کدهای اخلاقی ناظر به رفتارهای ناشی از ماهیت رسانه‎ها یا متولیان آن‎ها در حوزه خبر و اطلاع‎رسانی است. (بورقانی فراهانی و رضایی، 1394: ش16، 85) درواقع همان بایدها و نبایدهای اخلاقی صاحبان رسانه در ارائه خدمات.
هنجارهای اخلاقی اگرچه اموری فطری هستند، الزاماً بدین معنا نیست که تمام استانداردهای اخلاقی در همه جوامع یکسان باشد چرا که بخش اعظم این چارچوب اخلاقی، متخذ از فرهنگ درونی خود جامعه است و قطعا فرهنگ ‎هر جامعه‌ای با جامعه دیگر متفاوت است. (باهنر و همکاران، 1395: ج1، 387-386) بی‌شک هر نظام اخلاقی نقشی محوری در وحدت‌بخشی خواهد داشت. (جمعی از نویسندگان، 1388: 164) چنان‌چه ابن خلدون به کارکردهای انسجام‌بخشی اخلاق در تمدن اشاره کرده است. (رادمنش، 1357: 163) همچنین ویل دورانت، کارکرد تمدنی اخلاق را در تنظیم و نظم‌بخشی می‌داند. از دیدگاه وی اخلاق اساساً تنظیم اعمال بشری است و وجدان اخلاقی در سیر تکامل خود، سبب پیدایش وجدان اجتماعی می‎شود و به وسیله آن، انسان به خوبی احساس می‌کند به جماعتی وابسته است که باید آن را دوست بدارد و محترم بشمارد. (ویل دورانت، بی‌تا: 46) فضای رسانه، یکی از همین نظام‎هاست که با ملتزم بودن به استانداردهای اخلاقی، چنین احساسی را در مخاطب ایجاد می‎کند. از این‎رو اگرچه می‌توان به بایسته‎های اخلاقی رسانه در جهت ارائه پیام به طور کل و پیام مهدوی به طور خاص، به اعتباری در سه محور: 1. محتوایی؛ 2. ساختاری (قالب)؛ 3. روان‌شناسی، پرداخت؛ منتها آن‌چه در این پژوهش بدان پرداخته می‎شود، ارائه پیام از نظر محتوایی در سه بعد: 1. الزامات اخلاقی رویکردهای پیام مهدوی؛ 2. الزامات اخلاقی در روش‌های پیام مهدوی؛ 3. الزامات اخلاقی تبیین و پردازش پیام مهدوی، مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد گرفت. از آن‌جا که فضای مورد بحث، مربوط به کشور ایران است که دارای تنوع فرهنگی، قومی، مذهبی و زبانی است. لازم است سیاست‎گذاری‎های مناسب در جهت اجرای همپوشانی و همگرایی تمامی فرهنگ‎ها پیش رود تا عملکرد رسانه به درستی صورت گیرد. چرا که فعلیت خوب رسانه، بر مبنای تنوع دیدگاه کسانی که برای عموم، اطلاعات و افکار را تدارک می‌بینند، استوار شده است و تا حدی بر پایه همین تنوع، رشد می‌کند. (باهنر و همکاران، 1395: ج1، 48)‌
الزامات اخلاقی رویکردهای پیام مهدوی
الزامات اخلاقی رویکردهای کلان به ارائه آموزه‏های مهدوی را می‌توان از جنبه‎های مختلف مورد بررسی قرار داد. آن‌چه بیش از همه برای یک جامعه منتظر نیاز است توجه به رویکردهای تربیتی _ اخلاقی و پرورش بعد انگیزشی نسبت به تحقق آموزه‎هاست. رسانه‌ها با اتخاذ چنین رویکردی به تربیت و اخلاق و همچنین تقویت انگیزه‌ها سهم بسزایی در فراهم‎سازی مقوله اتحاد و همدلی در بین مردم دارند.
توجه به تربیت اجتماعی
تربیت اجتماعی، به این معناست که نسل منتظر برای حضوری فعال و مهدوی در اجتماع تربیت شود. (کیانی، 1388: 128) تمام تلاش رسانه‏ها در باورداشت‎مهدوی باید به سمتی پیش برود که این اعتقاد را به ارزش اجتماعی تبدیل کنند چرا که ارزش‌های ‌اجتماعی از اساسی‌ترین عناصر یک نظام اجتماعی هستند و از طریق کنترل و هدایت آن‎ها می‎توان جامعه را تعالی بخشید. (مؤسسه آینده روشن، 1391: ج2، 171-170) امام خمینی در تشریح نقش اجتماعی رسانه‎‎ها می‎فرماید:
اهمیت رادیو و تلویزیون بیشتر از همه است، این دستگاه‎ها، دستگاه تربیتی است و درواقع به مثابه یک دانشگاه عمومی است که هدف آن تربیت همه اقشار است. (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1387: 356-355)
رسانه‎ها با توجه به رویکرد ایجابی خود، ابزاری هستند که احساس تعلق اجتماعی فرد را در جامعه منتظر، افزایش می‎دهند؛ رسانه با تبلیغ و تشریح ایدئولوژی فرهنگ مهدویت، راه را برای زمینه‎سازی ظهور هموارتر می‎کند. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 284) جامعه منتظر می‎بایست از حیث باورهای دینی و ارزش‎های اجتماعی تقویت شود. همچنین علاوه بر مسئولیت‌ها و وظایف مهمی که بر عهده دارد، نیاز به تقویت این بینش‎ها و باورها نیز دارد تا او را در مسیر انتظار مثبت قرار داده و با تشریک مساعی با همنوعان خود و فراهم کردن بسترهای زمینه‎ساز نقش اساسی در پیشبرد اهداف حکومت جهانی داشته باشد. (کیانی، 1388: 38)
توجه به تربیت اخلاقی
هنجارهای اخلاقی، اصلی مشترک میان مذاهب اسلامی و بستری مهم جهت شکوفاسازی رفتارها و واکنش‌های اخلاقی است که در آن ارتباطات به دور از تشنج و تعارض‌های برتری‎طلبانه صورت ‎می‎پذیرد. (حکیم، 1377: 103) تعاریف متعددی پیرامون تربیت اخلاقی صورت گرفته است از جمله:
تربیت اخلاقی فرایند زمینه‌سازی و به‌کارگیری شیوه‌هایی جهت شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب غیراخلاقی در خود و یا انسان دیگری است. (فتحعلی‌خانی، 1379: 95)
تربیت اخلاقی، فعالیتی است تدریجی، منظم و هدفدار در جهت شکوفاسازی استعدادهای اخلاقی متربی. (فیروزمهر، 1395: 25)
تقریب و همگرایی میان پیروان مذاهب اسلامی در سایه آموزه‌های اخلاقی مشترک، امکان‎پذیر است و نقش رسانه‎ها در تعمیق و گسترش اخلاق و هنجارهای اخلاقی در جامعه بسیار حائزاهمیت است. امام علی ضمن سخن گهربار خود این‌چنین می‎فرماید:
إِنَّمَا أَنْتُمْ‏ إِخْوَانٌ‏ عَلَى دِینِ اللَّهِ مَا فَرَّقَ بَیْنَكُمْ إِلَّا خُبْثُ السَّرَائِرِ وَ سُوءُ الضَّمَائِرِ فَلَا تَوَازَرُونَ وَ لَا تَنَاصَحُونَ وَ لَا تَبَاذَلُونَ وَ لَا تَوَادُّون... ؛
همانا شما براساس دین خدا که آئین فطرت است با یکدیگر برادر و پیوسته‎اید و تنها ناپاکی‎های درونی و زشتی‎های‏ باطن موجب تفرقه و جدایی میان شما شده است که در نتیجه تعاون، نصیحت، بذل و دوستی و محبت از میان شما رخت بربسته است. (شریف الرضی، 1414: 168)
ایشان، رذایل اخلاقی را عامل اصلی تفرقه و جدایی معرفی می‎کنند لذا رواج فضایل اخلاقی، راهکار مناسبی برای جلوگیری از اختلاف و پراکندگی است.
اولین اقدام در تربیت اخلاقی، نهادینه کردن ارزش و جایگاه اخلاق در دل و جان منتظر است.
من سرّه أن یكون من أصحاب القائم فلینتظر و لیعمل بالورع و محاسن الأخلاق، و هو منتظر؛
هرکس دوست می‎دارد از یاران حضرت قائم باشد باید که منتظر باشد و در این حال به پرهیزگاری و اخلاق نیکو رفتار نماید، درحالی که منتظر است. (ابن عقده کوفی، 1424: 147)
یا در روایت دیگر از وجود مبارک امام عصر آمده است:
فَلْیَعْمَلْ‏ كُلُ‏ امْرِئٍ‏ مِنْكُمْ بِمَا یَقْرُبُ بِهِ مِنْ مَحَبَّتِنَا وَ یَتَجَنَّبُ مَا یُدْنِیهِ مِنْ كَرَاهَتِنَا... ؛
پس هریک از شما باید آن‌چه را که موجب دوستی ما می‎شود، پیشه خود سازد و از آن‌چه موجب خشم و ناخشنودی ما می‎گردد دوری گزیند. (طبرسی، 1403: ج2، 498)
رویکرد رسانه به بهره‎گیری از زبان اخلاق، از موازین اخلاقی مشترک سرچشمه می‎گیرد که نتیجه آن تربیت اخلاقی جهت زمینه‎سازی ظهور است.
توجه به تقویت بعد انگیزشی
چرایی رفتار ما ریشه در نیازهای ما دارد. وقتی چیزی مورد نیاز انسان باشد، در او
فرایند روانی شکل می‎گیرد که از آن به انگیزش تعبیر می‏کنند. این فرایند در برگیرنده
اهدافی است که محرک عمل فرد و جهت‎دهنده آن است. (پینتریچ و ایل اچ، 1385: 18) انگیزه فرد را به پش رفتن وامی‎دارد و تعیین می‎کند که به کجا باید رفت. (اسلاوین، 1385: 360) آموزه مهدویت به جهت دورنمایی که ارائه می‎دهد، این انگیزش را در افراد ایجاد
می‎کند که برای رسیدن به آن توجه کافی داشته و به لوازم آن پایبند باشند. هرگاه این
نیاز، برایند امر واقعی و حقیقی باشد، انگیزه فراگیر در التزام به رفتارهای دینی و اخلاقی، قوی‎تر خواهد بود. قدرت انگیزشی آموزه مهدویت در بالاترین سطح انگیزشی، یعنی انگیزه معنوی و الهی قرار دارد. (عرفان، 1394: 72- 69) متصدیان رسانه‏ با مهندسی فکری متخصصین خود می‎توانند در تهیه برنامه‎های خود چنین قدرتی را تزریق کرده و در اثر القای چنین انگیزه‎ای به مخاطبین خود، حس تعاون و همیاری را برای رسیدن به مطلوب همگانی احیاء کنند.
الزامات اخلاقی در روش انتقال پیام مهدوی
گاه در انتقال پیام مهدوی روشی نامناسب اخذ می‎شود که آسیب‌های فراوان از جمله تفرقه و جدایی مذاهب را به همراه دارد. لذا توجه به آسیب‎های روشی در این مسئله حائز اهمیت است. رسانه در انتقال مفاهیم و آموزهای مهدوی، ملزم به اتخاذ روش‎های مناسبی است. یکی از مؤلفه‎هایی که در انتخاب روش، می‎تواند یاری‎گر باشد؛ بهره‎گیری از هنجارهای اخلاقی است که در ادامه به برخی از آن‎ها اشاره خواهیم کرد:
استخدام و به‌کارگیری اندیشمندان فریقین
یکی از روش‎های مؤثر و کارآمد استفاده لازم از علمای هر دو مذهب است. متأسفانه در غالب برنامه‎های رسانه ملی، شاهد حضور کم‌رنگی از اهل‌سنت و حتی دیگر مذاهب هستیم. رسانه ملی باید طوری سازماندهی شده باشد که تمام طیف‎ها را در برگیرد. به عبارتی ذائقه تمامی مخاطبین را لحاظ کند. فقدان نگاه مشارکتی، آسیب‎زاست؛ تحولات کلان رسانه در حوزه آموزه مهدویت را نمی‎توان بر اساس آراء و عقاید گروه خاصی، به انجام رساند. (مؤسسه‎ آینده روشن، 1390: ج1، 344-343) درست است است که کثرت جمعیتی با شیعیان است، ولی این به این معنا نیست که دیگر اقوام و مذاهب نادیده انگاشته شوند. مسلمانان در بسیاری از موضوعات دینی و مسائل اعتقادی دارای آراء و نظرات مشترک هستند که توجه و تأکید بیشتر بر آن‏ها و تعامل علمی و گفت‌و‌گوی دوستانه عالمان و اندیشمندان اسلامی در حوزه مشترکات، زمینه‌های تعصب و اختلاف را از بین می‎برد و موجبات وحدت بیشتر پیروان مذاهب اسلامی را فراهم می‎سازد. ایجاد فضایی برای ابراز تفاهم وهم‎دلی علمای مذاهب اسلامی و کاستن سوء تفاهمات اصل مهمی در تقریب است که رسانه می‎تواند متولی این امر باشد. (دانش، 1387: ش15، 126) همچنین تشکیل سمینارهای مشترک، استفاده از تألیفات یکدیگر ازجمله اقداماتی است که متولیان رسانه در راستای این وحدت می‎توانند انجام دهند. (دانش، 1387: ش15، 110-109)
توجه به فعال نشدن گسست‏های مذهبی
این مسئله را می‎توان از دو بعد درون دینی و برون‎دینی مورد بررسی قرار داد. از نگاه درون‎دینی: از آنجایی که رسانه متعلق به جامعه‎ای است که ماهیتی متکثر دارد، اقتضا می‌کند متصدیان رسانه، دقت لازم را در تولید محتوایی برنامه‎ها داشته باشند تا تمام سطوح را پوشش دهد. همچنین توجه به سلایق و خواسته‎های آنان مسیر را برای عدم تفرقه و اختلاف هموار می‎کند. از نگاه برون‎دینی: باید گفت ایجاد تعارض و تناقض در باورداشت مهدویت، از سوی رسانه‎های غرب، عامل اصلی گسست‎های مذهبی است. آن‎ها درصدند با بزرگ کردن اختلافات مذهبی در این باورداشت و نگاه مطلق‌انگارانه به معتقدات مذهبی موجب نهادینه شدن انگاره‎های تنگ‎نظرانه شوند. (مؤسسه آینده روشن، 1390: ج1، 351) عمده فعالیت‎های مهدویت‎ستیزی رسانه‏های غربی، در قالب راهبرد اسلام‎هراسی صورت ‌می‎گیرد. (مرشدی راد، 1388: 14) و ذیل چنین راهبردی سریع‎تر به نیات شوم خود یعنی برهم زدن وحدت و یکپارچگی مسلمانان دست‌ می‎یابند. رسانه ملی در رویگرد ایجابی خود، می‎تواند نقش منحصر به فردی در نقش برآب کردن توطئه‎های رسانه‎های غربی داشته باشد. متاسفانه قدرت رسانه‎های غربی در این زمینه بالاست و رسانه ملی با این وضعیت در جنگی نابرابر قرار خواهد گرفت. لذا می‎طلبد با سیاست‎گذاری‎های مناسب، جهت تقویت رسانه ملی و حضور بین‌المللی آن تلاش کرد.
استفاده از زبان دعا
زبان دعا، زبان فطری و فرا ملی است. مسئله‎ای که برای خیلی‎ها قابل فهم و هضم است. زیارات و ادعیه جهت مانور دادن باورداشت مهدویت، ظرفیت مناسبی دارند. این سؤال که چرا اهل‌بیت مقوله منجی را از قالب ادعیه و زیارات معرفی کرده‎اند، راهنمای ما جهت بهره‌برداری از این سرمایه غنی است. آیا استفاده از زبان دعا برای طرح مباحث مهدویت، غیر از هم‌گرایی دینی و مذهبی است؛ نتایج اخلاقی از این اصل، اقتضا می‌کند نگاه ویژه‌ای به این مقوله شود. زبان دعا برای عموم قابل فهم است و از همه مهم‎تر ما در هیچ یک از ادعیه و زیارات مربوطه، رنگ و بوی تعصبات مذهبی را شاهد نیستیم و این خود عامل مهمی در نزدیک کردن دل‌های مسلمانان به هم است. روح فرازهایی از ادعیه بیدارگر فطرت انسان‌هاست؛ زیارت آل‌یاسین، دعای ندبه، دعای افتتاح و... . مضامین بسیار بلندی دارد که خواست اغلب انسان‌هاست. بدین جهت کارشناسان رسانه می‌توانند با بهره‌گیری از این گنجینه‎ها، وحدت و همدلی را ترویج دهند.
روش تصویرپردازانه در طرح آموزه‎های مهدوی
به جرأت می‎توان گفت کسی را نمی‎توان یافت که در این جهان پرآشوب و متلاطم بدون داشتن تصویری از آن‌چه می‎خواهد به آن برسد، ناکامی‌های محیطی را پشت سر گذاشته و مدیریت شایسته داشته باشد. تصویرپردازی از جمله مهم‎ترین روش‎های آینده‎نگری است. طیف وسیعی از آیات و روایات که ترسیم‌گر حکومت جهانی هستند منبع مناسبی برای پیاده‏سازی این روش است. رسانه‎ها با استفاده از این روش، می‏توانند با ارائه‎ تصویری مطلوب از حکومت مهدوی و تأکید بر لزوم تحقق آن تلاش کنند. (گودرزی، 1389: 40 و 53) نوع انسان به حکم فطرتی که خداوند در او به ودیعت نهاده است طالب کمال و سعادت خود است. او به حکم ندای خرد و الهام فطرت، به آینده‎ای روشن می‎نگرد، آینده‎ای که در آن از این همه تبعیض و اختلاف خبری نباشد. تقریب و وحدت یک مسئله فطری است. آیت‌الله جوادی آملی در این رابطه می‎فرماید:
خدای سبحان، سرمایه سعادت همه‌جانبه و وحدت گسترده با همه جوامع بشری را به‌عنوان اصلی «ثابت»، «همسان»، «همگانی» و «همیشگی» در نهاد انسان گذارده است. (جوادی آملی، 1388: 102)
به باور برخی نویسندگان:
همه انسان‎ها که فطرت تکامل‎جو و کمال طلب‌شان، آنان را از وضع مطلوب کنونی حاکم بر جوامع بشری، گریزان ساخته، به نیک‎شهری می‎اندیشند که بستر مناسبی را برای شکوفایی گرایش‎های عمیق فطری آدمی و رشد فضایل ناب انسانی فراهم سازد. (کاظمی، 1387: 53)
حکومت مهدوی همان نیک‎شهری است که آرزوی دیرینه بشر است. محور وحدت انسان‌ها و جوامع بشری، فطرت توحیدی آنان است که امری عینی و تکوینی و پایدار است چرا که فطرت، نه از خصوصیات اقلیمی نشأت گرفته است تا با تغییر آن دگرگون و نه منحصر به زمان خاصی است تا با گذشت آن، زمان آن منقضی شود. بلکه حاکم بر هر مکان و زمان و مذهبی است. (بندعلی، 1386: 89) متصدیان رسانه، با سرمایه‎گذاری بر مبنای آموزه‌های دینی و منابع اسلامی مشترک، در به تصویر کشیدن این‌ها درقالب فیلم و تئاتر در راستای زمینه‎سازی چنین حکومتی نقش اساسی دارند.
الزامات اخلاقی تبیین و پردازش پیام مهدوی
رعایت موازین اخلاقی در ارائه مباحث ازجمله طرح آموزه‎های مهدوی، آن هم در جامعه متکثری چون ایران اقتضا می‎کند به‌دقت مورد اهتمام اصحاب رسانه قرار گیرد تا در رویکرد ایجابی خود، موفق عمل کند. از آن‌جا که مخاطبین رسانه هم اهل‌سنت را شامل می‎شود و هم شیعیان را باید برنامه‎ها اعم از ساختار و محتوا طوری سازماندهی شود که تمام اقوام، مذاهب و فرهنگ‌ها را تحت پوشش خود قرار دهد. از آن‌جایی که اعتقاد به مهدی امری مشترک بین این دو مذهب است، بهترین دست‌مایه برای افزایش هم‌دلی و هم‌گرایی استفاده از این ظرفیت است. (عرفان، 1394: 78) لذا رسانه محمل مستعدی است برای اشاعه این اعتقاد و همچنین به هم نزدیک کردن هرچه بیشتر این گروه‎ها. قبلا گفته شد که ارزش‎ها و هنجارهای اخلاقی هرچند ادعای جهانشمولی را دارند، برخاسته از بطن جامعه است از این‎رو در ایران دین برای رسانه توشه‏ساز است. (مولانا، 1384: 90) این اعتقاد، زمینه‏ایی را فراهم می‎کند تا تمام اجزای فرایند ارتباط یعنی تولید، توزیع، محتوا و فناوری مبتنی بر جهان‎بینی اسلامی عمل کند. (مولانا، 1382: 122)بنابراین در این‌جا به برخی از بایسته‎های اخلاقی، که رسانه در ارائه محتوا ملزم به رعایت آن‎هاست پرداخته می‎شود:
1. توجه به اصل احترام و کرامت انسانی
در نظام اخلاقی اسلام، مردم جامعه مورد احترام‌اند. انسان‎هادر این مجموعه با یکدیگر برادرند و ملاک برتری ‌آن‎ها با یکدیگر بر پایه تقوا است. این ارزش به صراحت در آیات شریف قرآن قابل مشاهده است. وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی‏ هِیَ أَحْسَن‏؛ به بندگانم بگو سخنى بگویند كه بهترین باشد»(اسراء: 53) به استناد آیات مبارک زمر ... فَبَشِّرْ عِبادِ *الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه‏.... (زمر: 18-17) خداوند متعال از مسلمانان می‌خواهد که اصل گفت‌و گوی مسالمت‎آمیز با کفار و اهل کتاب را به منظور دست‌یابی به حقیقت رعایت کنند. وقتی مفاهیم دینی و ارزشی چنین بردی دارد و احترام کفار و اهل کتاب را مدنظر قرار می‌دهد، به طریق اولی بر مسلمانان واجب است این اصل را در بین خود رعایت کنند. (تسخیری، 1387: ش14، 25)
طیف وسیعی از روایات به این مسئله اشاره دارند از جمله رسول اکرم ضمن سخنی، اهمیت و جایگاه این ارزش اخلاقی را برای انسا‎ن‌ها مکشوف می‌سازد:
مَنْ‏ أَكْرَمَ‏ أَخَاهُ‏ الْمُسْلِمَ فَإِنَّمَا یُكْرِمُ اللَّهَ عَزَّوَجَل... ؛
هرکسی به برادر دینی خود احترام کند، گویا به خداوند احترام کرده است. (ابن بابویه، 1413: ج4، 16)
یا در روایت شریف دیگر از امام صادق درباره چگونگی معاشرت با دیگران سؤال شد که امام فرمودند:
تُؤَدُّونَ‏ الْأَمَانَةَ إِلَیْهِمْ وَ تُقِیمُونَ الشَّهَادَةَ لَهُمْ وَ عَلَیْهِمْ وَ تَعُودُونَ مَرْضَاهُمْ وَ تَشْهَدُونَ جَنَائِزَهُمْ؛
امانت آن‎ها را دهید، بیماران‌شان را عیادت می‌کنید، (اگر کسی از آن‎ها بمیرد)در تشیع جنازه‎شان شرکت کنید. (کلینی، 1407: ج2، 635)
برخی از مفسرین معتقدند که مراد از دیگران مورد سؤال در این‌جا، اهل‌سنت است. با این وجود حتی اگر مراد اهل‌سنت نباشد گستره وسیعی که کلام معصوم مورد توجه قرار داده است به طریق اولی نسبت به اهل‌سنت که براداران دینی ما تلقی می‎شوند صادق است.
البته این اصل در هر نظام اخلاقی می‎تواند دارای ارزش باشد. این همه انسان در سراسر جهان با وجود تنوع و تعدد نژادها، آیین‎ها و ملیت‎ها، کرامت شأن انسانی را به‌عنوان یک حقیقت تغییرناپذبر به رسمیت می‌شناسد و از این‌رو ریشه‎ای‎ترین تحولات اجتماعی باید درجهت تحقق این حقیقت حرکت کند. (صانعی‌پور، 1392: ش6، 90) دونالدسون معتقد است که: تکریم شأن انسان بدون درنظر گرفتن ملیت و قومیت خاص، یک اصل اخلاقی است که می‎تواند مبنای اخلاقی مشترک در میان فرهنگ‎های متنوع باشد. (صانعی‌پور، 1392: ش6، 90) هرگاه متصدیان رسانه، مبنای کار خود را بر این اصل و دیگر ارزش‎های اخلاقی قرار دهند، نقش بسزایی در تحکیم وحدت اسلامی ایفا می‎کنند. به رسمیت شناختن تمام اقوام و مذهب‎ها و این‌که همه آن‎ها احساس کنند در جامعه‎ای زندگی می‎کنند که دیده می‎شوند، بازتاب خوبی در سطح فردی و اجتماعی دارد. متولیان رسانه موظف هستند در ارائه مطالب، ملزم به رعایت این اصل باشند و همچنین در اشاعه این اصل و نهادینه کردن آن تمام تلاش خود را وقف این مسئله بکنند. پذیرش اصل احترام به دیگران، با هدف کسب شناخت بیشتر و رفع سوء تفاهم‎ها، راهکاری مناسب برای برون رفت از مسائل و معضلات موجود است. (علی اکبری، 1392: ش4، 35)
2. عدم جانبداری و تعصب
در یک محیط بین مذهبی به علت تنوع زمینه‎‎ها، ارائه و ارزیابی مباحث از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است. تمام تلاش دست‎اندرکان رسانه باید این باشد که از قابلیت‏های موجود بهترین استفاده را ببرند و با توجه به گستردگی قومی و مذهبی موجود در کشور، رضایت مطلوب همگانی را کسب کنند. تعصب بی‎جا، رزیله اخلاقی‌ای است که پدید آمدن و شیوع آن پیامد‌های نامطلوبی را رقم خواهد زد. و این مسئله در هریک از مذاهب اتفاق بیفتد نتیجه‎ای چون برتری‎طلبی و تفاخر به یکدیگر، عدم اطمینان و اعتماد به یکدیگر، لجاجت و نپذیرفتن حق و... ندارد. واین‎ها منشاء خدشه‎دار کردن وحدت و انسجام ملی است. «تعصب» در اصطلاح عبارت است از:
خوی و صفتی که انسان را به حفظ آبرو، حسب، نسب، قوم و کسانی که به او نسبت دارند از گفته‎های دیگران و نپذیرفتن آن گفته‎ها وادار کند؛ چه برحق و جه غیر حق. (گنابادی، 1408: ج13، 322)
یا در تعریف دیگر این‌گونه آمده است:
طرفداری از عقیده و یا مذهب و فرقه خود، بدون استدلا ل و توجیه منطقی کافی. (جناتی، 1381: 22)
اصل بی‌طرفی، امروزه در فضای رسانه، یک رؤیا به حساب می‎آید. گاهی رسانه‎ها از این جهت ابزار دست صاحبان قدرت قرار می‎گیرند. (جعفری‎نژاد، 1385: ج66، 88) در جامعه‎ای که افراد بیشتر آن را شیعیان تشکیل می‎دهد نباید با تکیه بر این قدرت، رسانه‎ها صرفا در خدمت آن‏ها باشند و دیگر قوم و مذهب‎ها نادیده گرفته بشوند. وقتی تعصب، تجلی تبعیض‎گونه داشته باشد، فرد متعصب سعی می‏کند تمام اعضای گروه مورد نظر را از مزایای خاصی از قبیل استخدام، رسانه‎ای شدن، حقوق سیاسی، فرصت‎های پیش‌رو و... محروم کند. در اغلب موارد تبعیض مانع از برقراری هرگونه ارتباط موفق بین فرهنگ‎ها می‎گردد. (سامووار و همکاران، 1379: 339) تعصب به دلیل مبتنی نبودن بر ادله عقلی و شرعی امری ناپسند است. رسول اکرم در این رابطه می‎فرماید:
لیس‏ منّا من‏ دعا إلى عصبیّة، و لیس منّا من قاتل على العصبیّة، و لیس منّا من مات على عصبیّة... ؛
از ما نیست کسی که به تعصب دعوت کند و از ما نیست کسی که بر عصبیت بجنگد و از ما نیست کسی که بر عصبیت بمیرد. (مجلسی، 1403: ج31، 40)
عدم تعصب و جانب‌داری در فضای رسانه ملی از تشتت آراء و پراکندگی خرده فرهنگ‌ها و ایجاد تفرقه جلوگیری می‎کند. بدین جهت تمام سعی متولیان رسانه در طرح مباحث مهدوی باید به گونه‌ای باشد که رنگ تعصب به خود نگیرد و با سرمایه‎گذاری بر وجوه مشترک، سعی در الفت و همزیستی دینی داشته باشد. و از برانگیختن حساسیت‎ها و تفاوت‌های مذهبی برحذر باشد.
3. صداقت
یکی دیگر از نکات مهم خبری یا همان محتوا، صداقت و حقیقت‎گویی است. بیان حقیقت، هنجار عموماً پذیرفته شده در عرصه حرفه‎ای رسانه است که بر این اساس اخلاق خبررسانی بر گزارش‌های غیرمغرضانه و داده‎های خنثی استوار است؛ دقت، صحت، توازن، بی‎غرضی، عینیت و واقع‎گرایی همراه با صداقت، اصول موضوعه آن هستند. گزارش عینی و صادق درواقع یک فن نیست بلکه امری اخلاقی است که کارکنان رسانه موظف به رعایت آن هستند. (خانیکی، 1388: ج1، 85) و به عبارتی یاید خود را وقف واقعیت و حقیقت کنند. (بورقانی فراهانی و رضایی، 1394: ج16، 114) نداشتن صداقت در گفتار ظلم بزرگی است که صاحبان رسانه در حق مخاطبین خود انجام می‎دهند. مخاطب به‌عنوان یکی از محورهای اصلی پیام یعنی در حکم گیرندگان پیام، حق دارند مستمع و یا بیننده اخباری صادق باشند. اخبار آمیخته به دروغ و کذب از سوی رسانه‏ها، منجر به سلب اعتماد شده و چه بسا به سبب دروغ مطرح شده در مضامین خبری، آن هم در قالب‏های متعدد، نسبت به مذاهب موجود آسیب‎زا باشد و باعث پیدایش تصوری نادرست گردد. و این خود ضربه مهلکی است که بر بدنه جامعه متکثر فرهنگی وارد می‎آید. چنین عواملی وحدت جامعه و برادری آن را خدشه‎دار می‎کند. از آن‌جا که مخاطبین، رسانه را حلقه واسط بین خود و واقعیت‏های عینی لازم می‎دانند، شایسته است که محتوای ارائه شده بر مبنای صداقت و واقع‎بینی باشد؛ افراد جامعه، اغلب بر اساس اطلاعات و اخبار دریافتی از رسانه‏ها، تحلیل و برنامه‏ریزی می‎کنند بنابراین اگر رسانه اخبار غیرواقعی و آمیخته به دروغ به خورد مخاطبین بدهد، گذشته از خیانتی که به اعتماد جامعه می‎کند، اعتبار خود را نیز از دست می‎دهد. همچنین اخبار کذب ممکن است برداشت‎ها و تصوارتی نادرست نسبت به هریک از مذهب‎ها ایجاد کند و نتایج حاصل از آن موجب تفرقه و اختلاف گردد. رسول اکرم به خوبی به این نکته اشاره می‎کنند: بزرگ‌ترین خیانت آن است که به کسی که تو را راستگو فرض کرده، دروغ بگویی»(ورام بن ابی فراس، 1410: 76) اصل صداقت، اعتماد آفرین است و نداشتن آن بزرگ‌ترین خیانتی است که در حق مخاطبان صورت می‎گیرد و چه بسا این خیانت هیچ‌گاه با برادری جمع نمی‎گردد. (تمیمی آمدی، 1410: ج 1، 733) چنین ناشایست اخلاقی، علاوه بر ایجاد گسست بین مذهبی باعث می‎شود که مخاطبان همان‌طور که اعتماد خود را از دست داده، به رسانه‏های رقیب و بیگانه گرایش پیدا کنند که حاصل این امر، پیامدهای ناگوار فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی است. (فولادی، 1390: ج9، 20-19)
4. عدم استناد به روایات ضعیف و مسئله‎ساز
یکی از مسائل مهمی که کارکنان رسانه در پردازش پیام مهدوی، باید متعهد به آن باشند، ارائه محتوای موثق و مستند است. عدم رعایت این مهم و استناد به روایات ضعیف ممکن است اعتراض هریک از مذهب‎ها را درپی داشته باشد. دقت در انتخاب روایات معتبر و موثق یکی از الزامات اصول اخلاقی است که رعایت آن، نتایج مثبتی را به بار می‎آورد. توجه و تأکید بر روایات صحیح و مشترک، ظرفیت مناسبی است جهت نشر آموزه‏های مهدوی. روایات مشترک مستند و مستدل، فضا را برای هم‌اندیشی و گفتمان‌های مهدوی باز خواهد کرد تا از طریق اشتراک افکار، شاهد فضایی پویا و آماده در راستای تحقق زمینه‌های ظهور باشیم.
5. مسئولیت‎پذیری
با توجه به اهمیت جایگاه و نقشی که رسانه‎ها در زندگی افراد دارند، باید نسبت به تمامی خدمات خود پاسخگو باشد. رسانه‎ای که متعلق به جامعه اسلامی است باید مزیّن به صفت حق‎مداری باشد. بحث حق‎مداری هیچ‌گاه و در هیچ حوزه‎ای از ارتباطات جمعی و حتی روابط میان فردی، نباید زیر پا گذاشته شود. ثمره حق‎مداری مسئولیت‎پذیری است. (باهنر و همکاران، 1395: ج1، 390) این شاخصه اخلاقی در وهله اول سنجه‎ای است برای کنترل خود صاحبان رسانه و در دیگرسو تولیدکنندگان باید نسبت به محتوای ارائه شده، تفسیرهای صادقانه داشته باشند و در صورت پیام خطا، آن را تصحیح کرده و به اطلاع مخاطبین خود برسانند. (بورقانی فراهانی، 1394: ش16، 14) همچنین در انعکاس اطلاعات، راستگو و عادل باشند. (بورقانی فراهانی، 1394: ش16، 119) مسئولیت‎پذیری، ضامن سلامت فضای رسانه است. نبود چنین ویژگی، رسانه را ابزاری در دست صاحبان قدرت قرار می‎دهد و فارغ از هرگونه مسؤلیت‎پذیری باب میل و خواسته آن‏ها، برنامه‎ها تدارک دیده می‎شود. مانند تولید برنامه‎هایی که اختلاف و بدبینی هریک از مذاهب را نسبت به یکدیگر رواج می‎دهد. بی‎آن‌که در قبال این امر کسی بخواهد پاسخگو باشد!
6. بصیرت‎افزایی
یکی دیگر از شاخصه‎های اخلاقی، که متصدیان رسانه ملزم به رعایت آن هستند، بصیرت‎افزایی است. هرچند رسانه‎ها در جهت‎دهی افکار و نگرش‌ها نقش بسزایی دارند، حق ندارند آراء و اندیشه‎های صاحبان خود را بر مخاطببین تحمیل کنند. برای پیدایش و تقویت رفتارهای مطلوب ارزشی، روش‎های تحمیلی و اجباری نمی‎تواند به نحو شایسته مؤثر واقع شود. یک رسانه اخلاقی باید فرصت نقد و ارزیابی را در اختیار عامه مخاطبین خود قرار دهد. همچنین نسبت به افزایش بلوغ جامعه اهتمام لازم را داشته باشد. (فولادی، 1391: ش8، 151) القای روحیه منفعلانه فارغ از هرگونه تفکر و شناخت و پذیرش تقلیدگونه آن توسط مخاطبین، در واقع ندیدن حقوق آن‎هاست. فرق نمی‌کند مخاطب مذکور شیعه باشد یا اهل‌سنت و یا هر قوم و مذهب دیگر. ایجاد فضایی که مخاطب را به تدبر و تعمق وادارد نه تنها بسیاری از مشکلات را حل می‎کند، بلکه راه را برای تبادل اطلاعات و نقد صحیح عقاید باز می‎گذارد و این خود نقش مهمی در نزدیک‎تر کردن افکار گروه‎ها به نحو عام و نزدیک شدن افکار اهل‌سنت و شیعه به نحو خاص دارد.
7. عدالت رسانه‌ای
عدالت‎ورزی شاهراه تمام بایسته‏های اخلاقی است. صاحبان رسانه مؤظفند در راستای این ارزش اخلاقی و تحقق عدالت رسانه‎ای، سهم هریک از اقوام و مذاهب را به مساوات محفوظ بدارند. چنین نباشد که به دلیل سیاست‎گذاری‎های انحرافی، حق برخی از اقوام نادیده گرفته شود؛ برخی تبعیض‎ها نه تنها فضای رسانه را به چالش می‌کشاند، بلکه موجب تنش در فضای جامعه می‎شود. مثلاً زمان برنامه‎هایی که در اختیار هریک از مذاهب قرار می‎گیرید باید بر اساس ضوابط و اصول خاصی صوت گیرد که هیچ یک از گروه‎های موجود احساس نادیده انگاشتن نکند.
همچنین این امر از چند طریق قابل پیگیری است مثلا رسانه ملی در پوشش خبری و اطلاع‌رسانی، انعکاس آیین‎ها، مناسک فرهنگی و آئینی، می‎بایست بازتابی از تمام اقوام و خرده‎فرهنگ‎های موجود در کشور باشد. راه‌اندازی شبکه‌های اختصاصی منتها با نظارت کامل از جمله اقدامات دیگری است که متولیان رسانه در جهت تحقق عدالت می‎توانند انجام دهند(دانش میرکهن، 1387: ش16، 124) بهره‎گیری از اندیشمندان هر دو مذهب در برنامه‎های تخصصی، استفاده از تألیفات دانشمندان هر دو قوم، ارجاع به منابع مشترک و... ده‎ها راه‌کار دیگر در برپایی عدالت‎رسانه‌ای نقش دارند. درواقع با تعدیل نابرابری‎ها، حق و حقوق همه باید حفظ شود. از همین‌رو است که مخاطب، هرچه عملکرد رسانه را عادلانه‎تر بداند، تعهد آنان به مشارکت برای حفظ و توسعه آن بیشتر می‌شود. (عصاریان‌نژاد و رضائیان، 1390: ج2، 94) عدالت محوری‎ترین شاخصه‌ای است که به نوعی می‌توان گفت سایر شاخصه‎ها وام‌دار این مؤلفه هستند.
8. نیازسنجی مخاطبین
یکی از رسالت‎های رسانه زمینه‎ساز ظهور، نیازسنجی مخاطبان است که با توجه به نیاز و خواست آن‎ها، به تهیه برنامه‎ و سیاستگذاری‎های مطلوب اقدام نماید. (میرتبار، 1391: 113-112) رسانه انسان‎محور است نه سرزمین‎محور لذا بر شناخت سامانه روانی انسان استوار است. (عرفان: 1394: 100)رسانه با طیف متعددی از مخاطبین سروکار دارد که به اعتبارهای گوناگونی قابل تقسیم‎بندی هستند. یکی از اموری که متولیان رسانه باید در ارائه خدمات رعایت کنند وجود تنوع فرهنگی _ مذهبی است؛ رسانه ملی متعلق به تمام اقوام و مذاهب است لذا باید نیاز همه اقشار جامعه را لحاظ کند. چرا که مخاطب، مفهوم محوری همه اشکال و گونه‎های مختلف ارتباطات است. (دانش میرکهن، 1387: ش16، 125) هرگونه تلاشی از سوی رسانه‎ها برای جهت‌دهی مخاطبان، به ظرفیت‎های مختلف آنان در فهم و پذیرش یک پیام وابسته است و نادیده انگاشتن این ظرفیت‏ها و بی‎توجهی به اقوام و مذهب‎های موجود، مانع تحقق اهداف رسانه است. (داودآبادی و همکاران، 1394: 64) قرآن کریم ضمن تشبیهی لطیف این مسئله را مطرح می‎کند:
أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها؛
خدا از آسمان آبی فرود آورد و هر رودخانه‎ای به قدر ظرفیت خودش سیلان یافت. (رعد: 17)
توجه به ظرفیت و قابلیت افراد، نکته کلیدی است که در منشورات اخلاقی رسانه مورد اهمیت است. یکی از مصادیق مخاطب‌شناسی توجه به ظرفیت‎های آنان است، و توجه به سلایق، اعتقادات و نیازهای آنان، وجه دیگری از این امر است که به اعتباری سرچشمه تولیدات محتوایی رسانه محسوب می‎شود. (کریمی، 1382: 124). بنابراین، رسانه‎ها باید با رصد انتظارات، درصدد تهیه محتوای مناسب جهت تغذیه فکری گروه‎های متفاوت برآیند. (فولادی، 1391: ش8، 139)
9. پرهیز از توهین به مقدسات یکدیگر
بخش اعظم اصل احترام به دیگران، در احترام به مقدسات و عدم اهانت به آنها تجلّی پیدا می‌کند. (علی اکبری، 1392: ش4، 106) این امر باید یک اصل شناخته شده برای متولیان رسانه باشد. چنین پذیرشی می‎تواند نقش بسیار سازنده و مثبت در تقویت و وحدت همبستگی مسلمانان داشته باشد. (رحیمی و فتحعلی‎خان، 1395: ش20، 89) مقام معظم رهبری(حفظه‌الله) درباره لزوم عدم اهانت به مقدسات یکدیگر این‌‌چنین می‎فرماید:
اهانت به مقدسات یکدیگر خط قرمز از نظر اسلام است. و بی‌توجهی به این مسئله بهترین وسیله برای دشمنان است. (سخنان مقام معظم رهبری در تاریخ 4/ 8/ 1388)
علامه طباطبایی ذیل آیه 12 سوره مبارکه حجرات اشاره می‎کند که بدگویی درباره یکدیگر، نتیجه تشکیل جامعه که همکاری، برقراری ارتباط و تشریک مساعی با یکدیگر را آسیب‌پذیر می‌کند، چرا که در اثر شیوع بدگویی‎ها میان افراد جامعه، بدبینی رخ خواهد داد؛ در این‌صورت مردم به هم اعتماد ندارند تا مشارکت و همفکری با هم داشته باشند. این نتایج اگر در قالب خبررسانی و در چارچوب فعالیت‎های رسانه‎ای صورت گیرد آثار تخریبی بیشتری خواهد داشت. (جمعی از نویسندگان، 1390: 100-99) بی‎تردید اختلافات مذهبی و عقیدتی میان مسلمانان، از مهم‎ترین عللی است که به تفرقه و پراکندگی می‎انجامد؛ احترام به اعتقادات مذاهب دیگر نه تنها فاصله‎ها را بین یکدیگر کم می‎کند و موجب نزدیکی به یکدیگر می‎شود، بلکه سرمایه‌گذاری دشمنان را جهت برهم زدن این وحدت و هم‌گرایی برباد می‎دهد. وقتی اسلام در برخورد با پیروان سایر ادیان توصیه به مراعات حقوق آن‌ها می‎کند و از آن‎ها می‎خواهد به مقدسات فکری و عقیدتی باطل دیگران، اهانت نکنند، به طریق اولی در چارچوب روابط مسلمانان با یکدیگر نیز بر اصل اجتناب از توهین به مقدسات پیروان مذاهب اسلامی تأکید می‌نماید. این آموزه‎ها ره‎توشه متصدیان رسانه است تا با استناد به این آموزه‎ها بتوانند رویکرد خود را درجهت احترام به تمامی مذاهب پیش ببرند. بی‎احترامی به مقدسات آن هم از سوی رسانه‎ها تبعات بسیار سنگینی به دنبال خواهد داشت. واگرایی اجتماعی، پایین‎ترین و درواقع ریشه‏ایی‎ترین پیامد عدم رعایت این اصل است. بار معنایی الفاظ و نحوه بیان آن، در انتقال پیام نقش دارد. این موضوع، در جلب اعتماد مخاطب و آمادگی روانی آنان برای دریافت پیام، اهمیت زیادی دارد. (جمعی از نویسندگان، 1390: 90) خدواند متعال می‎فرماید:
وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّه فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْم؛
شما مؤمنان، به آنان که غیر خدا را می‎خوانند دشنام ندهید تا مبادا آن‎ها از روی ستیزه‎جویی و نادانی، خدای یگانه را دشنام ‎گویند. (انعام: 108)
علامه طباطبایی ذیل این آیه چنین بیان می‌کنند:
این آیه یكى از ادب‏هاى دینى را خاطرنشان مى‏سازد كه با رعایت آن، احترام مقدسات جامعه دینى محفوظ مانده و دستخوش اهانت و ناسزا و یا سخریه نمى‏شود، چون این معنا غریزه انسانى است كه از حریم مقدسات خود دفاع نموده با كسانى كه به حریم مقدساتش تجاوز كنند به مقابله برخیزد و چه بسا شدت خشم او را به فحش و ناسزاى به مقدسات آنان وادار سازد. (طباطبایی، 1374: ج7، 437)
نتیجه‌گیری
رسانه‌ها با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه‎ای که در زندگی بشر دارند، ابزار مناسبی جهت خدمت‎رسانی به آموزه‎های دینی به ‎شمار می‎آیند. اعتقاد به «مهدویت»، اصلی مشترک در بین مذاهب اسلامی هچون اهل‌سنت و شیعیان است. متصدیان رسانه می‌توانند از این آموزه مشترک، در جهت تحقق اهداف رسانه‌ای خود یعنی وفاق و انسجام ملی و همگرایی مسالمت‎آمیز، گام بردارند و این مهم استراتژی‎های خاصی را اقتضا می‎کند که یکی از آن‎ها ملزم شدن به رعایت کدهای اخلاقی عامه‎پسند است. در پرتو چنین سیاست‌گذاری‌هایی، مذاهب به هم نزدیک‌تر شده و زمینه گفتمان و تشریک مساعی آن‌ها در ابعاد مختلف فراهم خواهد شد. با وجود چنین فضایی، گسست‌های موجود از بین خواهد رفت و روح همدلی و امید‌افزایی در بین آن‏ها به جریان خواهد افتاد و حربه دشمنان جهت ایجاد اختلافات مذهبی و متشنج کردن محیط به ثمر نخواهد نشست. انعکاس چنین تدابیری از سوی متصدیان رسانه، زمینه‌های تربیت اجتماعی و اخلاقی را در جامعه متکثر امکان‌پذیرتر می‎سازد. آسیب‎شناسی این فضا، راهبردهای مناسبی پیش‌روی اصحاب رسانه قرار خواهد داد.

منابع
*قرآن
*نهج البلاغه
*ابن بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، محقق/ مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413.
*ابن عقده کوفی، احمدبن محمد، فضائل امیرالمؤمنین، محقق/مصحح: عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم، دلیل ما، 1424.
*اخوان زنجانی، داریوش، جهانی شدن و سیاست خارجی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‎المللی، 1381.
*اسلاوین، رابرت ایی، روانشناسی تربیت، ترجمه: یحیی سید محمدی، تهران، نشر روان، 1385.
*امیرتیموری، محمدحسن، رسانه‎های آموزشی، شیراز، ساسان، 1377.
*اینگلیس، فرد، نظریه رسانه‎ها، ترجمه: محمود حقیقت کاشانی، تهران، نشر مرکز تحقیقات و سنجش، 1377.
*آسا برگر، آرتور، روش تحلیل رسانه‎ها، ترجمه: پرویز اجلالی، تهران، دفتر مطالعات و دفتر رسانه‌ها، 1387.
*باهنر، ناصر، و همکاران، گفتارهایی در فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ‎تهران، دانشگاه امام صادق، 1395.
*ببران، صدیقه، هادی خانیکی، محبوبه آطاهریان، منشور اخلاق حرفه‎ای در رسانه‎ها، اخلاق در علوم و فناوری، س‎دهم، ش‎4، 1394.
*بندعلی، سعید، وحدت جوامع در نهج‌البلاغه برگرفته از آثار آیت‌الله جوادی آملی، قم، اسراء، 1386.
*بورقانی فراهانی، سهیلا، مصطفی رضایی، «اخلاق حرفه‎ای در سازمان‎های رسانه‎ای»، کتاب مهر، ش‎16، 1394.
*پینتریج، پال‌آر، و شانک، ایل ایچ، انگیزش در تعلیم و تربیت، ترجمه مهرناز شهر آرای، تهران، نشر علم، 1385.
*تسخیری، محمدعلی، وحدت اسلامی و تقریب مذاهب، حکومت اسلامی، ش‎37، 1384.
*ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، گفتارهایی درباره«تقریب مذاهب، اندیشه تقریب، ‎ش14، 1387.
*تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم، محقق / مصحح: سیدمهدی رجایی، قم، دارالکتب الإسلامی، 1410.
*جعفری‎نژاد، سیدابولفضل، بررسی برخی از حیطه‎هایاخلاق حرفه‎ای و رسانه، رسانه، ش‌66، 1385.
*جمعی از نویسندگان، اندیشه منجی موعود در ادیان، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1388.
*جمعی از نویسندگان، دومین همایش بین‌المللی «دین و رسانه» «رسانه دینی، دین رسانه‌ای»، تهران، مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، 1390.
*جناتی، ابراهیم، همبستگی مذاهب اسلامی، قم، انصاریان، 1381.
*جوادی آملی، عبدالله، جرعه‎ای از صهبای حج، محقق: حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، 1388.
*حسن‌بیگی، ابراهیم، محمدحسن حاجی علی‌محمدی، نقش برنامه‎های صدا و سیما در گسترش وحدت ملی در کشور، مطالعات دفاعی راهبردی، ش‌40، 1389.
*حسینی دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف(دائرة ‎المعارف جامع اسلامی)، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، تهران، 1379.
*حکیم، سید محمدباقر، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت، ترجمه: عبدالله فقیهی‎زاده، تهران، تبیان، 1377.
*حیدری کتایونچه، مهدی، رسانه دینی، چیستی و الگوی هنجاری آن، مکاتبه و اندیشه، ش‌47، 1392.
*خانیکی، هادی، چارچوبی برای پژوهش در اخلاق رسانه، اخلاق و علوم و فناوری، س‌چهارم، ش‌1، 1381.
*دانش میرکهن، سید رحمت‌الله، راهکارهای تقویت اتحاد در میان مذاهب اسلامی، اندیشه تقریب، ش‌16، 1387.
*دانش، اسماعیل، نقش مشترکات کلامی شیعه و اهل‌سنت، در تقریب مذاهب اسلامی، اندیشه تقریب، ‌ش‌15، 1387.
*داودآبادی، محسن، اسماعیل بیوکافی، محمدعلی پیلتن، قواعد تبلیغ در کتاب و سنت، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم، 1394.
*دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
*رادمنش، عزت‌الله، کلیات عقاید ابن خلدون درباره فلسفه، تاریخ و تمدن، تهران، انتشارات قلم، 1375.
*ربانی، محمد‎باقر، جهانی شدن، تنوع یا وحدت فرهنگی جامعه جهانی مهدوی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388.
*رحیمی، محمد؛ فتحعلی‎خان، محمد ، ارزش‎های اخلاقی تقریب مذاهب اسلامی در عصر حاضر، معرفت اخلاقی، ش‎20، 1395.
*رئیسی دهکردی، اردشیر، نقش رسانه‌های جمعی در مقوم‎های وحدت ملی، مطالعات بین‌رشته‎ای دانش راهبردی، ش‌11، 1392.
*ساروخانی، باقر، جامعه‎شناسی ارتباطات، تهران، اطلاعات، ‎هفدهم، 1385.
*سمواتی، زهرا، سلطه رسانه‌ای صهیونیسم در آمریکا، تهران، عروج، 1383.
*شاکری زواردهی، روح‎الله، منجی در ادیان، قم، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1393.
*ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، مهدویت و آینده جهان: مبانی اعتقادی موعود‎گرایی در ادیان، قم، نشر معارف، 1393.
*شیخ، مغیث‌الدین، چارچوب اسلامی اخلاق رسانه‌ای؛ مسائل و چالش‎ها، رسانه، ش‌27، 1375.
*صانعی‎پور، مریم، اصول اخلاقی در رسانه‎ی جهانی، رسانه و فرهنگ، ‎ ش6، 1392.
*طباطبایی، سیدمحمدحسین، سیدمحمدباقرهمدانی، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.
*طبرسی، احمدبن علی، الإحتجاج علی اهل اللجاج، محقق/ مصحح: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، 1403.
*عرفان، امیرمحسن، رسانه و آموزه مهدویت: بازنمایی الگوی مطلوب رسانه در عرصه اندیشه مهدویت، قم، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1394.
*عصاریان‌نژاد، حسین؛ رضائیان، مهدی، رسانه و زمینه‎سازی ظهور حضرت حجت، تهران، دانشگاه عالی دفاع ملی و داعا، 1390.
*علی‎اکبری، راضیه، اخلاق و رفتار مسالمت‎آمیز، اخلاق وحیانی، س‎اول، ش‌4، 1392.
*فولادوند، محمد، اخلاق رسانه(با تأکید بر رسانه ملی)، بازتاب اندیشه، ‌ش118، 1391.
*ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، اخلاق و رسانه، معرفت اخلاقی، ش‌3، 1389.
*فتحعلی‌خانی، محمد، رابطه دین و تربیت اخلاقی: تربیت اسلامی، مجموعه مقالات تربیت اخلاقی، تهران، شر تربیت اسلامی، 1395.
*فیروزمهر، محمدمهدی، تربیت اخلاقی با نگاه قرآنی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1395.
*کازنو، ژال، جامعه‎شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه: باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران، اطلاعات، بی‎تا.
*کاویانی، محمد، روان‎شناسی و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ‌دوم، 1386.
*کریمی، سعید، رسانه‎ها و راه‎های تقویت مشارکت مردم در صحنه‎های سیاسی و اجتماعی، قم، بوستان کتاب، 1382.
*کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407.
*گنابادی، سلطان علی، بیان السعادة، بیروت، اعلمی، 1408.
*گودرزی، غلامرضا، افق جهانی، مدل مدیریت راهبردی موعود‌گرا، تهران، دانشگاه امام صادق و دانشگاه عالی دفاع ملی، 1389.
*لاری ا. سامووار، ریچارد ای پورتر، لیزا ا. استفانی، ارتباط بین فرهنگ‌ها، ترجمه: غلامرضا کیانی، اکبر میرحسنی، تهران، انتشارات باز، 1379.
*مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار، محقق/ مصحح: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاءالتراث العربی، 1403.
*مرشدی‌راد، تبعیض و ناشکیبایی علیه مسلمانان در اتحادیه اروپا بعد از یازده سپتامبر، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1388.
*معتمد‎نژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1394.
*معتمدنژاد، کاظم؛ رؤیا معتمد‎نژاد، حقوق ارتباطات، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‎ها، 1386.
*مک لوهان، هربرت مارشال، برای درک رسانه‌ها، ترجمه سعید آذری، تهران، مرکز تحقیقات و سنجش برنامه‌ریزی، 1377.
*موسوی بجنوردی، کاظم، دائرة ‎المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی، 1380.
*مولانا، حمید، الگوی مطبوعات و رسانه‌های اسلامی، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382.
*ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، ارتباطات جهانی در حال گذار پایان چندگونگی، تهران، انتشارات سروش، 1384.
*مؤسسه آینده روشن، رسانه، جامعه و حکومت زمینه‌ساز، راهبردها و راهکارها، قم، مؤسسه آینده روشن، پژوهشکده مهدویت، 1390.
*ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، هنر زمینه‌ساز؛ راهبردها و راهکارها، قم، مؤسسه آینده روشن، پژوهشکده مهدویت، 1391.
*مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی ، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1387.
*میرتبار، محمد، رسانه و باز تولید جامعه منتظر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ‎دوم، 1391.
*نجارزادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات مهدویت و شخصیت‌شناسی امام مهدی در دیدگاه فریقین، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390.
*ویل دورانت، تاریخ تمدن (مشرق‎زمین گاهواره تمدن)، ترجمه: احمد آرام، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، بی‌تا.
*ورام بن ابی‌فراس، مسعودبن عیسی، تبیه‌الخواطر و نزهه النواظر، قم، مکتبه‌ الفقیه، 1410.
*الهی‎نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت ظرفیت‎شناسی انتظار در میان اهل‌سنت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه *علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی، 1395.
www.leader.ir/fa*